John Willinskyk, hezitzaile, egile, aktibista eta Stanfordeko Unibertsitateko katedradunak, bi hamarkada daramatza ideia hau zabaltzen: finantzaketa publikoaren mende dagoen zientziak emaitza guztiak eman beharko lizkieke herritarrei.
Ideia hori gero eta onartuago dago editore handien eta txikien, elkarte akademikoen, ikertzaileen, liburuzainen eta finantzatzaileen artean, baina oraindik kontrako asko ditu. Willinskyren arabera, munduaren egungo egoerak bide argia eta zuzena justifikatzen du ikerketarako sarbide ireki unibertsalerantz, eta, era berean, arazo praktikoei aurre egiteko alternatibak pentsatu beharko lirateke, hala nola: argitaletxeak konpentsatzea edo egile-eskubideekin zer gertatzen den erabakitzea.
Pandemiak informaziorako sarbide irekiaren ideia indartu besterik ez zuen egin, zientziak —sarbide irekiarekin, preprintekin, datu-trukearekin eta abarrekin— koronabirusaren aurkako txerto anitzen garapena azkartu zuela frogatuta. Hala eta guztiz ere, sarbide ireki unibertsalerako aurrerabidea —gizadiari nola laguntzen dion onartu arren— motelegi doa aurrera, eta gastu horri ezin zaio eutsi.
Ezagutza-eskubidea giza eskubideen zenbait adierazpen nagusitan aitortutako eskubidea da. Oso garrantzitsua da irakaskuntzako edozein profesionalentzat, gure kasuan bezala, baina baita osasunean, elikaduran, ingurumenean, hezkuntzan eta abarretan hobekien zerk funtzionatzen duen jakiteko eskubidea duen edozein herritarrentzat ere.
Eskubide horrek garrantzi handia du, halaber, ikertzaileentzat eta Hego Globaleko pertsona eta komunitateentzat, arrazoi ekonomikoengatik ikerketetarako irispidea haien irismenetik kanpo geratzen baita ekonomikoki. Research for Life bezalako ekimenak daude, iparraldeko ikerketaren zati handi bat hegoaldean eskuragarri egon dadin; edo Public Knowledge Project [PKP], Hego Globalaren ikerketa aitortua izatea eta munduan oso eskuragarri egotea bermatzeko. Badira aldizkari zientifiko handi batzuk (Scientific Reports, Springer-Nature, PLoS aldizkarien familia) artikulu batzuk irekian argitaratzen dituztenak, eta, aldi berean, editoreek argitalpen homologoak ateratzen dituzte open Access-en, etab. Baina ez da nahikoa, John Willinskyren arabera, partekatzen ez dugunean, ikerketaren zirkulazio askeari oztopoak jartzen zaizkionean, zientziaren aurrerapenaren aurka lan egiten ari gara, gizateriaren kontura. Haren ustez, egile-eskubideen legea aldatuta bakarrik egin daiteke aurrera sarbide ireki unibertsalerantz, modu egokian eta bidezko kostuan. Berak defendatzen duen eta Copyright ‘s Broken Promise liburuan argitaratzear dagoen legeak zientziarako sarbide irekia eta editoreentzako konpentsazio justua eskatzen ditu. Haren mundu-mailako hedapena nazioarteko akordioen bidez eta tokiko jurisdikzioen barruan kudeatuko litzateke, musikaren industriarekin mundu osoan gertatzen den bezala.
Zientziarako sarbide irekiari buruzko eztabaidak jarraitzen duen bitartean, Horizon Europe bezalako proiektu batzuk martxan daude, Nazio Batuen 1948ko Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 27. artikulua egia bihurtu nahian, pertsona orok aurrerabidean eta hortik eratorritako onuretan parte hartzeko duen eskubidea benetakoa izan dadin lanean ari direnak; edo, bestela esanda, herritarrek ezagutza zientifikorako eskubidea izateaz gain, ikerketetan (baterako sorkuntza) parte hartzeko eskubidea ere badute, bai eta horietatik eratorritako onuretarako ere (eragin soziala). Laburbilduz, ikertzen eta lantzen ari dira nola zabaldu zientzia ikuspegi inklusibotik.
Egilea: Luisa Maria Puertas
