Mikhail Mikhailovitch Bakhtin (Oriol, 1895-Mosku, 1975) Errusiako pentsalaria da, letretan, historian eta filosofian graduatua (San Petersburgoko Unibertsitatea). Filosofia, kulturaren historia, literatur kritika, estetika eta filologia aztertzeaz arduratu zen. Halaber, hizkuntzaren teoriko eta filosofotzat hartzen da. Hainbat hezkuntza-mailatan aritu zen irakasle, eta artea eta literatura zabaldu zituen langileen artean. Zentsura estalinista zela eta, askotan lagunen izenekin argitaratzen zituen lanak. Kontuz ibili arren, Bakhtin 1929an atxilotu zuten, eta Kazakhstango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomora erbesteratu zuten.
Bakhtin bereziki ezaguna da Fyodor Dostoievski, Problemy tvorchestva Dostoyevskogo (Dostoievskiren poetikaren arazoak, 1929) lanari buruz egindako lanagatik. Idazle errusiarrari buruzko lan kritikorik onenetakoa da. Liburuan, Bakhtinek adierazi zuen egilea, obra eta irakurlea inplikatzen dituen esanahiaren eta testuinguruaren arteko elkarrekiko harremanean sinesten zuela, bakoitzak besteei etengabe eraginez, eta guztiak indar politiko eta sozialen eraginpean.
Literaturari ez ezik, ezagutzaren beste diziplina eta esparru batzuei ere laguntzen die Bakhtinen lanak, ikuspegi integratzaile eta diziplinarteko gisa interpreta baitaiteke: hizkuntzalaritza berria, soziolinguistika, antropologia, narratologia, erretorika, pragmatika, semiotika eta diskurtsoaren azterketa. Hala ere, haren eragina berandu gertatu zen, joan den mendeko hirurogeiko hamarkadan, eta mendebaldean batez ere 1975ean hil zenetik ezagutzen da. Gaur egun, XX. mendeko pentsalari handienetakotzat hartzen da.
Bakhtinek gizarte-fenomeno gisa ulertzen du hizkuntza. Elkarreragin-multzo bat da, harreman dialogikoak dituzten erabiltzaileek egindako gizarte-ekintza baten bitartekoa. Horregatik, egunerokotasunaz, ohikotasunaz hitz egiteko modu arruntaz eta egunerokoaz arduratzen da: «Giza jarduera kolektiboaren emaitza da, eta hura sortu duen gizartearen antolaketa ekonomikoa zein soziopolitikoa islatzen ditu elementu guztietan». Haren planteamendua dialogikoa eta dialektikoa da. Hizkuntzari ematen dion jatorriak eta ematen dion funtzioak, izaera soziokulturalekoak biak, komunikazio dialogikoaren kategoria teorikoa postulatzera eramaten dute Bakhtin, Freirerekin paralelismo argian.
Bakhtinen arabera, ezagutza, errealitatea, hizkuntza eta ikaskuntza erabat lotuta daude. Ezin da bat bera ere gertatu besteak gabe. Ez da ikasten hizkuntzaren bidez ez bada. Ezagutza hizkuntza da; ikaskuntza hizkuntza. Hizkuntza komunikazioa da, eta, beraz, elkarrizketa bat ezartzen duten bi pertsonaren edo gehiagoren arteko interakzioa. Premisa horietatik ondoriozta dezakegu ezagutza komunikazio dialogikoa dela, baina baita ikaskuntza komunikazio dialogikoa dela edo, behintzat, komunikazio dialogikoaren bidez eskuratzen eta lortzen dela ere.
Bakhtinen ustez, eskolari interesatzen zaizkion bost komunikazio hartu-eman daude: komunikazio sozialak, filosofikoak, zientifikoak, artistikoak eta eskolakoak, hezkuntzak gizartean baliozkotutako ezagutza bereganatu eta barneratzea baitu helburu. Kontzientzia sozial eta kultural horretan aurkitzen dira Mikhail Bakhtin eta Paulo Freireren lanak. Ikasleak eta hezitzaileak elkar behar dute eta biek elkar hezten dute, batak zein besteak berdintasun-egoeran ikasten dutelako. Bakhtinek uste zuen hartzailea dela ikaskuntza-prozesua gertatzeko pertsonaia erabakigarria, hezkuntza askapen-arma gisa ulertua izan dadin.
Diskurtso hori besteen ahotsekin eraikitzen da, ikaskideek, irakasleek eta hezkuntza-materialek ematen dutenarekin. Ezagutza bereganatzeak dakarrena kontzientziek, pentsamenduek, ikuspegiek, perspektibek eta ahotsek elkarrekintza edo komunikazio dialogikoa izatea da, horiek osatzen baitute ikasteko eta esanahiak esleitzeko gune egokiena.
Ikuspegi soziokulturaletik, ikaskuntza pertsonen arteko prozesua da, eta hezkuntza-ekintzak bestea aintzat hartzea −haren ahotsa−, komunikazio dialogikoa eta ezagutzaren eraikuntza soziala eskatzen ditu. Laburbilduz, Bakhtinek esaten digu ikasgelan sortzen diren hezkuntza-fenomenoak eta dinamika, tradizionala edo birtuala izan, hizkuntzak bideratzen dituen bitartekotza semiotikoko moduetan oinarritzen diren gizarte-prozesutzat hartu behar direla, horiek baitira esanahira eramaten dutenak eta, beraz, ikaskuntzan gauzatzen direnak. Horixe da hezkuntzari egiten dion ekarpen handia.
Agian, Bakhtinek gizarte-zientzietan duen moda teoria eta ikuspegi soziokulturalen adierazle gisa azaldu daiteke: hizkuntzari buruzko gogoetak, kulturaniztasunaren fenomenoa, globalizazioari buruzko diskurtsoak, besteen ahotsak −ikasleak, gutxiengoak, baztertuak…− entzuteko espazio berri bat aldarrikatzen duten tesi feministak.
Egilea: Alfonso Caño
